Wprowadzenie
W dniach 14-15 marca 2024 roku, we współpracy z Uniwersytetem Papieskim Jana Pawła II w Krakowie, Jezuickim Uniwersytetem Ignatianum w Krakowie oraz Instytutem Dialogu Międzykulturowego Jana Pawła II w Krakowie, odbyła się międzynarodowa konferencja „Wiara i Naród”. To wyjątkowe wydarzenie zgromadziło wybitnych uczonych, filozofów i teologów, by dyskutować o związku między wiarą a narodem w różnych kontekstach kulturowych.
Swoje prezentacje wygłosili znakomici prelegenci:
Pierwszego dnia – Rabin dr Michael Marmur z Hebrew Union College w Jerozolimie, profesor teologii żydowskiej i członek rady Rabinów na rzecz Praw Człowieka; ks. prof. Damian Wąsek z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, wykładowca teologii fundamentalnej; oraz Sergej Chaplin z Centrum Studiów Prawosławnych Uniwersytetu Fordham, obecnie dyrektor ds. komunikacji.
Drugiego dnia – Pastor dr Wolfgang Hüllstrung z Kościoła Ewangelickiego w Nadrenii (Niemcy) odpowiedzialny za relacje i dialog chrześcijańsko-żydowski w regionie; Myroslav Marynovych, prezes Instytutu Religii i Społeczeństwa Ukraińskiego Katolickiego Uniwersytetu; ksiądz Bernard M. Ibarra z Instituto del Verbo Encarnado (Argentyna), który poświęcił swoje życie misji i służbie duszpasterskiej na całym świecie.
Słowo wprowadzenia wygłosił ks. Manfred Deselaers. Rozpoczął od stwierdzenia, że pytanie o rolę Boga w obliczu zła, takiego jak Holocaust, często stawia ludzi w krytycznej sytuacji. Czy powinniśmy winić Boga, czy też bardziej koncentrować się na naszej własnej odpowiedzialności? Wskazał na doświadczenia więźniów obozu koncentracyjnego, którzy podkreślali potrzebę pomocy od ludzi, a nie od Boga.
Dalej zaznaczył, że konferencja nosi tytuł „Wiara i Naród”, co rodzi pytania o znaczenie wiary i pojęcia narodu. W kontekście Holokaustu, był to światopogląd oparty na ideologii rasowej, który dał kierunek zbrodniom. Podkreślił, że relacje między narodami wymagają uzdrowienia, prowadzonego przez odpowiedzialnych ludzi kierujących się swoją wiarą.
Następnie ks. Deselaers skoncentrował się na aktualnych wyzwaniach, związanych z wojną na Ukrainie i rosyjskimi uzasadnieniami tej wojny poprzez „obronę tradycyjnych wartości”. Rozważał na temat relacji między chrześcijaństwem, państwem i Kościołem w Rosji oraz o rolę chrześcijaństwa w obecnej sytuacji na Ukrainie.
W dalszej części, ks. Manfred podkreślił znaczenie religii chrześcijańskiej dla narodu izraelskiego i rozważał, jak ten związek wpływa na stosunki międzynarodowe. Następnie przywołał rolę Kościoła katolickiego w historii Polski, od chrztu Polski po rok 966, aż po rolę Papieża Jana Pawła II w upadku komunizmu.
Przechodząc do współczesności, opowiedział o Oświęcimiu jako symbolicznym miejscu do refleksji nad relacjami narodowymi, zwłaszcza w kontekście nazistowskiego nacjonalizmu i zbrodni popełnionych w jego imieniu. Wskazał również na historię współpracy i oporu Kościoła wobec narodowych socjalistów w Niemczech.
Na koniec, ks. Manfred przedstawił prelegentów, zaznaczając, że są to nie tylko eksperci, ale także świadkowie, którzy podzielą się swoimi osobistymi doświadczeniami i refleksjami na temat wiary, narodu i obecnych wyzwań. Wyraził nadzieję, że konferencja przyczyni się do lepszego zrozumienia tych kwestii i znalezienia drogi do pokoju i pojednania.
Izrael – Michael Marmur
Autor Michael Marmur zaczął od podziękowań dla organizatorów konferencji za możliwość wzięcia udziału w dyskusji na temat Wiary i Narodu w Izraelu.
Marmur rozpoczął swoje wystąpienie od osobistych refleksji, wspominając o swoich korzeniach rodzinnych w Polsce, co dla Żyda urodzonego w dwudziestym wieku jest nierozerwalnie związane z historią Oświęcimia. Przypomniał również fragment wiersza Muriel Rukeyser, który poruszał tematykę bycia Żydem w dwudziestym wieku.
Następnie przytoczył historię rabina Hugo Gryna opowiadającą o sile nadziei w czasach największego cierpienia w Auschwitz-Birkenau. Rabin przekazał mu lekcję o znaczeniu nadziei w trudnych czasach.
Kolejnym punktem wykładu było omówienie kategorii Wiary i Narodu w judaizmie na przestrzeni ponad trzech tysięcy lat istnienia narodu Izraela. Marmur zwrócił uwagę na nierozerwalne powiązanie między wiarą a narodem, które było kluczowe w historii judaizmu przed nowożytnością. Przytoczył także biblijne cytaty z Księgi Rodzaju i Powtórzonego Prawa, które podkreślały szczególny status narodu Izraela w oczach Boga.
Kolejna część wystąpienia skupiła się na interpretacjach koncepcji Wybranego Ludu w różnych epokach i kontekstach. Marmur omówił m.in. interpretacje przedstawione przez Benedykta Spinozę, Mordechaja Kaplana, Judith Plaskow oraz Hermanna Cohena. Zwrócił uwagę na to, że koncepcja ta jest niezmiennie ważna dla żydowskiego samopoznania, choć była rozumiana w różny sposób przez różnych myślicieli i w różnych okresach historycznych.
Na zakończenie nasz prelegent podkreślił znaczenie adaptacji narodu Izraela do zmieniających się realiów oraz wpływ suwerenności Izraela na dyskusję na temat koncepcji Wybranego Ludu. Zaznaczył, że mimo zmian w interpretacjach i kontekstach, koncepcja ta pozostaje istotna dla żydowskiej tożsamości i samoświadomości.
Polska – ks. prof. Damian Wąsek
Ks. prof. Damian Wąsek z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie przedstawił związek między katolicyzmem a narodowością polską, zarówno w kontekście historycznym, jak i współczesnym. W swojej prezentacji ksiądz Wąsek przywoływał kluczowe momenty z historii Polski, które miały wpływ na kształtowanie tej relacji, oraz omówił pojęcie mesjanizmu polskiego.
Pierwszym aspektem, który poruszył, jest slogan „Polak-katolik”, który jest często używany w kontekście Polski, odnosząc się do silnych więzów między narodem polskim a Kościołem katolickim. Zwrócił uwagę na to, że chrzest Polski był nie tylko decyzją religijną, ale także kształtował struktury społeczno-polityczne oraz troskę Kościoła o polskość w różnych okresach historii.
Następnie ksiądz Wąsek zdefiniował podstawowe pojęcia, takie jak tożsamość społeczna, religia i naród. Przywołał różne definicje religii, podkreślając jej rolę jako spójnego systemu wierzeń i praktyk, który ma wpływ na moralność jednostek i grup społecznych. Następnie omówił naród jako wspólnotę ludzi opartą na różnych elementach, takich jak język, religia, terytorium, życie społeczne i kultura.
Ksiądz Wąsek kontynuuował, analizując historyczne znaczenie relacji między Polską a katolicyzmem, od momentu chrztu Polski, poprzez okres rozbicia dzielnicowego, zagrożenia rosyjskiego, aż po okres zaborów i walkę o niepodległość. Podkreślił rolę Kościoła katolickiego jako czynnika integrującego naród polski w trudnych czasach, a także jako strażnika tożsamości narodowej.
Na końcu ksiądz Wąsek poruszył kwestię mesjanizmu polskiego, czyli dążenia do urzeczywistnienia chrześcijaństwa we wszystkich sferach życia narodowego. Przywołał trzy główne wymiary mesjanizmu: millenaryzm, misjonizm i pasjonizm, oraz ich wpływ na polską filozofię polityczną.
W kontekście współczesnym, ksiądz Wąsek zwrócił uwagę na proces sekularyzacji społeczeństwa polskiego, który ma wpływ na postrzeganie związku między religijnością a narodowością. Mimo to, jak podkreślił, że tradycje religijne wciąż mają duże znaczenie społeczne w Polsce, szczególnie wśród Polonii za granicą.
Wreszcie, ksiądz Wąsek podsumowując powiedział, że związek między katolicyzmem a narodowością polską jest silny, ale nie oznacza to, że każdy obywatel musi wyznawać religię rzymskokatolicką. Podkreślił, że Polska zawsze była krajem otwartym na różnorodność religijną, wartości chrześcijańskie odegrały istotną rolę w kształtowaniu tożsamości narodowej, jednak nie wykluczają innych wyznań.
Rosja – Sergiej Chapnin
Autor zaczął od wyrażenia wdzięczności za zaproszenie do udziału w konferencji, choć niestety nie mógł w niej uczestniczyć z powodu odmowy przyznania wizy przez Ambasadę Polską ze względu na rosyjskie obywatelstwo. Następnie skoncentrował się na złożonej relacji między wiarą, Kościołem i narodem we współczesnej Rosji.
Po rozważeniu historycznego kontekstu, autor zauważył, że po upadku Związku Radzieckiego w 1991 roku Rosja stanęła przed głęboką introspekcją i ponowną oceną tożsamości narodowej. W tej chwili Kościół Prawosławny pojawił się jako symbol ciągłości i odporności, oferując narrację jedynego strażnika historycznego dziedzictwa Rosji.
Autor zwrócił jednak uwagę na kontrowersje związane z rolą Kościoła w powojennym społeczeństwie, podkreślając, że narracja Kościoła opiera się często na relacjach historycznych, nie zaś na teologicznych. Mimo to, Kościół odgrywa istotną rolę w kształtowaniu nowej rosyjskiej tożsamości.
Kolejnym punktem było omówienie perspektywy teologicznej, gdzie autor zauważył, że dyskurs teologiczny często pozbawiony jest głębi, a rosyjskie narracje eschatologiczne często służą politycznym celom, opisując walkę między dobrem a złem w geopolitycznych terminach.
W perspektywie politycznej autor zwrócił uwagę na polityzację religii i tożsamości narodowej, szczególnie w kontekście neoimperialnych aspiracji Rosji. Związek między Kościołem a państwem doprowadził do erozji demokratycznych podstaw społeczeństwa i naruszenia rozdziału Kościoła od państwa.
Na koniec autor podkreślił rolę „alternatywnej” kultury chrześcijańskiej, która funkcjonuje poza kontrolą oficjalnego Kościoła i państwa, jako istotnego elementu w ochronie wolności religijnej i pluralizmu w Rosji. Wskazał również na potrzebę powrotu do autentycznych nauk Ewangelii, aby odbudować integralność dyskursu teologicznego i osiągnąć prawdziwy duchowy wzrost społeczności.
Wreszcie, autor podsumował, że przyszłość rosyjskiego społeczeństwa zależy od znalezienia równowagi między duchowym dziedzictwem a wartościami demokratycznymi, co pozwoli Rosji odzyskać swoją tożsamość jako naród szanujący prawa i wolności swoich obywateli.
Na zakończenie, warto zwrócić uwagę na słowa prelegenta, które podsumowują istotę dyskusji o relacji między wiarą, Kościołem i narodem we współczesnej Rosji:
„Wydaje się, że przyszłość rosyjskiego społeczeństwa zależy od umiejętności znalezienia równowagi między duchowym dziedzictwem a wartościami demokratycznymi. Tylko w ten sposób Rosja może odzyskać swoją tożsamość jako naród, który kroczy ścieżką duchowego wzrostu i szanuje prawa i wolności swoich obywateli.”
Ukraina – Myroslav Marynovych
Profesor Marynovych przedstawił istotne wnioski z historii Ukrainy, które są kluczowe dla zrozumienia jej obecnych realiów i przyszłości.
Ukraina, będąca częścią wschodniej cywilizacji chrześcijańskiej, od dawna borykała się z pułapką etnofiletyzmu, szczególnie w kontekście jej Kościoła. Jednak pluralizm religijny i wieloetniczny charakter społeczeństwa ukraińskiego stanowią gwarancję uniknięcia skrajności. Historyczny Kościół Kijowski, sięgający 988 roku, odznacza się przede wszystkim głęboką dewocją wobec tradycji wschodniej liturgii i pragnieniem jedności chrześcijaństwa. Pomimo prób łacinizacji w przeszłości, pozostaje on kluczowym elementem ukraińskiej tożsamości religijnej.
Analizując współczesną sytuację Ukrainy, autor zauważył, że od momentu rozpadu ZSRR drogi Ukrainy i Rosji rozeszły się diametralnie. Putin, przywódca Rosji, wzmocnił swój model autorytarny, widząc demokrację ukraińską jako zagrożenie dla swojej władzy. Imperium Rosyjskie stara się przywrócić swoją dawną wielkość, widząc Ukrainę jako klucz do tego celu.
W ostatnich trzydziestu latach niepodległości Ukraina zbudowała pluralistyczne środowisko religijne, które odzwierciedla bardziej amerykański model religijny. Kościół rzymskokatolicki i protestancki na Ukrainie odgrywają istotną rolę, choć nie zawsze były one uznawane za narodowe Kościoły ukraińskie.
Jednakże, najważniejsze spory dotyczące religii toczyły się między różnymi gałęziami Kościoła prawosławnego: Patriarchat Konstantynopolitański, Patriarchat Moskiewski i Kościół Greckokatolicki. Rosyjska agresja wobec Ukrainy doprowadziła do naruszenia wolności religijnej, szczególnie przez hierarchię Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego, która kolaborowała z okupacyjnymi oddziałami Federacji Rosyjskiej.
Profesor Marynovych zwrócił uwagę na wyjątkową pozycję Ukrainy między epokami i na rozdrożu cywilizacji. Ukraina znajduje się na granicy między postindustrialną Europą a rosyjską przeszłością. To stanowi zarówno wyzwanie, jak i szansę dla Ukrainy, aby pozostać wierna swoim wartościom i uniknąć klęski kulturowej w obliczu rosyjskiej agresji.
Niemcy – Wolfgang Hüllstrung
Nasz prelegent zaczął od omówienia tematu „Wiara i Naród w Niemczech” z określonej perspektywy, skupiając się na niemieckim protestantyzmie. Zauważył, że różnice między niemieckim protestantyzmem a katolicyzmem mają głębokie korzenie w historii, szczególnie w kontekście reformacji XVI wieku. Podkreślił również, że pojęcie „narodu” było istotne w XIX-wiecznej Europie i ściśle związane z nowymi systemami politycznymi.
Następnie dr Hüllstrung przeanalizował ewolucję niemieckiego kościoła ludowego, szczególnie w kontekście XIX wieku, kiedy to narodziła się koncepcja „kościoła ludowego”. Wytłumaczył, że Friedrich Schleiermacher wprowadził to pojęcie jako środkowy sposób między „kościołem państwowym” a „kościołem dobrowolnym”. Podkreślił, że w drugiej połowie XIX wieku dominującą definicją stało się rozumienie „kościoła ludowego”, które łączyło elementy romantyzmu niemieckiego z ideą wspólnej historii i języka niemieckiego.
Dalej autor omówił narodowy protestantyzm i jego związek z powstaniem niemieckiego kościoła narodowego w XIX wieku, który był blisko związany z powstaniem pruskiego państwa monarchicznego. Zauważył, że mentalność narodowego protestantyzmu była również powiązana z antysemickimi ideami i lojalnością wobec cesarza i ojczyzny.
Następnie przedstawił narodowosocjalistyczny ruch niemieckich chrześcijan w latach 30. XX wieku, zauważając jego silny wpływ na protestanckie społeczeństwo niemieckie. Podkreślił, że ruch ten promował ideologię „Volkswerdung” (stania się narodem) propagowaną przez NSDAP i oskarżał ustanowionych przywódców kościelnych o niedostosowanie się do idei kościoła ludowego.
Kolejny punkt Hüllstrung poświęcił oporowi protestanckiemu wobec narodowych socjalistów, zwłaszcza powstaniu Kościoła Wyznaniowego i jego deklaracji teologicznej podczas synodu w Barmen. Zwrócił uwagę na odmowę stosowania antysemickiego prawodawstwa i solidarność z ofiarami państwowego przemocy, podkreślając fundamentalną refleksję na temat relacji kościoła i państwa.
Dalej opisał wybuch II wojny światowej i Holocaust, w który niemiecki kościół protestancki był zaangażowany, oraz dążenie do odbudowy kościoła po wojnie. Zauważył, że impuls do nowego początku pochodził z zewnątrz, od delegacji europejskiego ruchu ekumenicznego, co doprowadziło do powstania Kościoła Ewangelickiego w Niemczech w 1949 roku.
Na koniec, autor omówił przekształcenia protestanckiego kościoła ludowego po wojnie, zauważając powstanie EKD jako silnego organu związkowego, który obejmował wszystkie ziemie niemieckie. Podkreślił również orientację kościoła w kierunku jedności Europy i wspólnej kultury europejskiej poprzez przystąpienie do Wspólnoty Kościołów Reformowanych w 1961 roku.
Na zakończenie, warto zwrócić uwagę na refleksję prelegenta na temat głębokich zmian, jakie zachodziły w niemieckim protestanckim kościele ludowym od XIX wieku do czasów powojennych. Możemy podsumować, że historia tego kościoła to historia transformacji – od narzędzia narodowego w pierwszej połowie XX wieku, poprzez tragiczny epizod zaangażowania w ideologię narodowosocjalistyczną, aż po nowy początek i odnowienie po II wojnie światowej.
Argentyna – Bernard Maria Ibarra
Prelegent zaczął swoje wystąpienie odwołując się do obecnego stanu świata, który określił jako oko cyklonu. Podkreślił, że niepokoje i konflikty na Ukrainie i w Ziemi Świętej, oraz prześladowania chrześcijan i nienarodzonych, stanowią tylko część większego problemu – utraty sensu życia przez współczesnego człowieka.
Następnie podkreślił, że Kościół katolicki powinien stanowić odpowiedź na te wyzwania, oferując ludziom światło i siłę, które pozwolą im znaleźć sens życia i osiągnąć szczęście. Cytując fragmenty z Ewangelii Świętego Jana, wskazał na Jezusa Chrystusa jako rozwiązanie dla ludzkich problemów i klucz do zbawienia.
Opowiadając o swoim osobistym doświadczeniu jako członka Instytutu Wcielonego Słowa (IVE), prelegent podzielił się swoimi misjami na różnych kontynentach, od Azji przez Afrykę aż po Amerykę Południową. Przez przykłady z Filipin, Malezji, Tajwanu, Chin, Hongkongu, Wysp Salomona i Tanzanii, podkreślił znaczenie wiary w Jezusa Chrystusa dla życia społeczności i jednostek.
Zakończył swoje wystąpienie apelowaniem do jedności Kościoła w dążeniu do szerzenia miłości Bożej i zbawczej prawdy. Cytując słowa św. Jana Pawła II, zachęcał do odwagi w żywieniu wiary i otwieraniu drzwi Chrystusowi, aby wszystkie narody mogły Go przyjąć jako Pana i Zbawiciela.
Podsumowanie
Prelekcje wygłoszone na konferencji uwydatniły kluczową rolę religii w formowaniu tożsamości narodowej i społecznej, oraz wyzwania i możliwości, z jakimi różne narody borykają się w obliczu zmieniających się realiów politycznych i społecznych. Międzynarodowe spotkanie stanowiło inspirujące forum do pogłębienia zrozumienia tych problemów i poszukiwania ścieżek prowadzących do pojednania i pokoju.