Bóg i Auschwitz. O Edycie Stein, wizycie Papieża Benedykta XVI i Bogu w mrokach dziejów

Niniejszy zbiór gromadzi teksty dotyczące trzech ważnych wydarzeń roku 2006 w Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu: seminarium poświęconego Edycie Stein (9 maja), wizyty papieża Benedykta XVI (28 maja) oraz seminarium Obecność Boga w mrokach dziejów (23-24 listopada). Są one świadectwem tego, o czym Benedykt XVI mówił: „Bogu niech będą dzięki, że oczyszczanie pamięci, do którego wzywa nas to miejsce, rodzi tu także wiele inicjatyw, które mają na celu przeciwstawianie się złu i przyczynianie się do budowania dobra. Przed chwilą miałem okazję pobłogosławić Centrum Dialogu i Modlitwy. […] Możemy więc mieć nadzieję, że z miejsca kaźni będzie wyrastać i dojrzewać konstruktywna refleksja, i że pamięć przeszłości pomoże przeciwstawiać się złu i sprawiać, że zatryumfuje miłość.”

Przedmowa Waltera Kardynała Kaspera

przewodniczącego Komisji ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem Stolicy Apostolskiej

Wizyta papieża Benedykta XVI w Auschwitz jest wciąż żywo obecna w moich wspomnieniach. Szczególne znaczenie miało to, iż po papieżu Polaku, papież Niemiec powtórzył: „Nie mogłem tutaj nie przybyć jako papież”. Nie tylko w wymiarze historycznym i narodowym. Benedykt XVI powiedział to również jako papież całego Kościoła powszechnego, niosącego poprzez dzieje swoje orędzie zbawczej miłości Boga i będącego zarazem jego częścią.
„Auschwitz”, zarówno w kontekście konkretnego doświadczenia historycznego związanego z tym miejscem, jak również symbolicznego wymiaru, którego nabrało, przepojone jest głęboką raną. Jest głęboką raną w duszy Izraela, w narodach Sinti i Roma, w narodzie polskim, w narodach byłego Związku Radzieckiego i wielu innych dotkniętych nim ludziach. W kontekście pytania o winę w nie mniejszym stopniu jest też głęboką raną w duszy narodu niemieckiego. W końcu Auschwitz to rana w duszy chrześcijaństwa, przede wszystkim chrześcijaństwa europejskiego. Rana ta goi się bardzo powoli i oddziałuje do dnia dzisiejszego na całą rodzinę ludzką.

Kościół musi i chce poważnie podjąć to wyzwanie. Podczas wizyty w Auschwitz i Birkenau papież Benedykt XVI dał temu wyraz swą, w przeważającej mierze, milczącą obecnością i spotkaniem ze świadkami Holokaustu. Wspólnie modlił się z przedstawicielami różnych grup ofiar.

Kościół głosi nadzieję ugruntowaną w obietnicy Boga, nadzieję, którą sam żyje i jest przekonany o jej zbawczej mocy dla świata. Nadzieja ta zakorzeniona jest w krzyżu i w zmartwychwstaniu: Bóg sam zstąpił w najgłębszą otchłań śmierci, dlatego ostatnie słowo nie będzie należeć do zła i śmierci. W tej najciemniejszej nocy sam Bóg jest z ofiarami niesprawiedliwości i przemocy. Obietnica zmartwychwstania dotyczy ich wszystkich. Bóg jest wiernością w miłości, i to jest nasza wiara, również „po Auschwitz”.

W obliczu Auschwitz Kościół stoi nie tylko wobec konieczności wyznania swej wiary w Bożą wierność, ale również dokonania rachunku sumienia. W tym kontekście zainicjowany w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu roku 2000 proces „oczyszczania pamięci”, wyznania winy i prośby o Boże przebaczenie stał się istotnym elementem drogi, którą Kościół wkroczył w trzecie tysiąclecie.

Nasz stosunek do narodu żydowskiego posiada nie tylko wymiar etyczny, ale również teologiczny. Sobór Watykański II powtórnie przypomniał o trwałości przymierza Boga ze swoim narodem oraz o bezwzględnym znaczeniu, wypływającym z tego faktu dla chrześcijan. Wyraźnym tego potwierdzeniem dla świata stały się dwa wydarzenia: wizyta papieża Jana Pawła II w synagodze rzymskiej w kwietniu 1986 roku oraz jego modlitwa przy Ścianie Zachodniej świątyni jerozolimskiej w marcu 2000 roku. W krótkim czasie po rozpoczęciu swojego pontyfikatu, podczas pierwszej zagranicznej podróży w sierpniu 2005 roku, papież Benedykt XVI odwiedził synagogę w Kolonii. Podczas pielgrzymki do Polski pragnął również odwiedzić Auschwitz. Mówił później: „Na moich drogach przez Polskę nie mogło zabraknąć wizyty w Auschwitz-Birkenau, w miejscu najokrutniejszego bestialstwa – próby niszczenia narodu izraelskiego, a poprzez to unicestwienia sensu wybrania tego narodu przez Boga, i tym samym wygnania samego Boga z historii” (Przemówienie do kurii rzymskiej z 22 grudnia 2006 roku). Kościół katolicki pragnie pozostać wierny obietnicy zachowania w swojej pamięci Shoah i „pragnie wyrazić głęboki smutek z powodu błędów popełnionych przez jego synów i córki we wszystkich epokach. Dokonuje w ten sposób aktu pokuty (teshuva) […] Kościół traktuje z głębokim szacunkiem i wielkim współczuciem doświadczenie zagłady – Shoah, które dotknęło naród żydowski w czasie drugiej wojny światowej. Nie są to puste słowa, ale deklaracja naprawdę wiążąca. […] Na koniec wzywamy wszystkich ludzi dobrej woli do głębokiej refleksji nad znaczeniem Shoah” (Dokument watykańskiej komisji ds. kontaktów religijnych z judaizmem z 1998 roku Pamiętamy: Refleksja nad Shoah, nr V).

Proces ten dopiero się rozpoczął i z racji odpowiedzialności za przyszłość winien toczyć się dalej. To ostatecznie może dokonać się tylko poprzez dialog i modlitwę. Jednakże ani dialog ani modlitwa nie są łatwe w obliczu Auschwitz. Tym niemniej oba te wymiary są konieczne. Tylko w ten sposób uleczymy świat (tikkun olam). Stąd dla papieża Benedykta XVI tak istotną sprawą podczas wizyty w Oświęcimiu stało się udzielenie błogosławieństwa Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu oraz siostrom z sąsiadującego klasztoru karmelitanek.

Korzystając z okazji pragnę skierować kilka słów do polskich braci i sióstr. Cały naród polski ogromnie cierpiał podczas drugiej wojny światowej i wyniósł z niej głębokie rany. Założone przez niemieckich zbrodniarzy nazistowskich obozy zagłady dla Żydów stały się dla Polski trudnym dziedzictwem. Wiele lat dyktatury komunistycznej utrudniło odpowiednie zmierzenie się z tym wyzwaniem. Pomoc stanowi istnienie w Polsce silnej tradycji pojednania. Mam na myśli na przykład list polskich biskupów do biskupów niemieckich z 1964 roku z wypowiedzią: „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie”. Wszyscy jesteśmy pod ogromnym wrażeniem dokonań wielkiego papieża Jana Pawła II, który siłę do swojej pracy na rzecz pojednania czerpał także z polskich korzeni swej chrześcijańskiej wiary.

Cieszę się, że ta książka, będąca świadectwem wizyty Papieża w Auschwitz, świadectwem seminarium o Edycie Stein i seminarium poświęconego zagadnieniu obecności Boga w mrokach dziejów świadczy o tym, że stara się ona poważnie zmierzyć z próbą odpowiedzi na wyzywające wołanie Auschwitz. Stanowi ona istotny krok na drodze, która winna być kontynuowana. Dlatego też życzyłbym sobie, aby również w przyszłości Centrum Dialogu i Modlitwy przyczyniało się do tego: „że z miejsca kaźni będzie wyrastać i dojrzewać konstruktywna refleksja, i że pamięć przeszłości pomoże przeciwstawiać się złu i sprawiać, że zatryumfuje miłość” (Benedykt XVI w Auschwitz, 28 maja 2006 roku).

(Przekład Sylwia Stańska-Łygań)

Spis treści

• Przedmowa – Walter kard. Kasper
• Przedmowa – Stanisław kard. Dziwisz
• Wstęp – ks. Manfred Deselaers, ks. Leszek Łysień
• CZĘŚĆ I. ŚW. EDYTA STEIN
• Wacław Długoborski – Działalność polityczna Edyty Stein w latach 1918-1919
• Anna Grzegorczyk – Wpływ myśli Edyty Stein na filozofię XXI wieku
• Marian Zawada OCD – Znaczenie Edyty Stein dla współczesnej duchowości
• Stanisław Krajewski – Sprawa Edyty Stein
• Romuald Jakub Weksler-Waszkinel – Edyta Stein jako wyzwanie
• Manfred Deselaers – Edyta Stein i odpowiedzialność Kościoła
• CZĘŚĆ II. BENEDYKT XVI
• Kard. Stanisław Dziwisz – Słowa powitania papieża Benedykta XVI w Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu 28 maja 2006 roku
• Modlitwa ekumeniczna w Birkenau 28 maja 2006 roku
• Przemówienie papieża Benedykta XVI w Auschwitz-Birkenau 28 maja 2006 roku
• Manfred Deselaers – Znaczenie dwóch wizyt papieskich w Auschwitz
• CZĘŚĆ III. BÓG W MROKACH DZIEJÓW
• Joanna Barcik – Wymagająca obecność Boga
• Grzegorz Chrzanowski OP – Tradycyjna teodycea wobec Auschwitz – św. Tomasz i Hanna Arendt
• Manfred Deselaers – Bóg a zło. Rozważania antropologiczno-teologiczne
• Zbyszek Dymarski – Mówić o Bogu czy o człowieku…
• Jan Andrzej Kłoczowski OP – Czy Bóg cierpiał w Auschwitz? Gdzie był Bóg w tamtych dniach? Dlaczego milczał?
• Leszek Łysień – W półmroku dwuznaczności. Migotliwy sposób obecności Boga w piekłach stworzonych przez człowieka
• Piotr Sikora – Mroki obecności Boga
• Karol Tarnowski – Odpowiedzialność Boga – odpowiedzialność człowieka
• Krzysztof Wieczorek – Czy naprawdę będziecie jak Bóg? Poszukiwanie sensu cierpienia jako walka człowieka z Bogiem